De moderne mens van de sociale media opgenomen blijft in oeroude gedragspatronen. En de hype van het grensoverschrijdend gedrag is daar een mooie illustratie van.

 

Een hype

In de media is een nieuw modewoord opgedoken. Het het woord heeft langer stand gehouden dan verwacht. Het is nu wat uit de waan van de dag, doch het stuift bij stonde en wijle weer op. Het lijkt dus een nieuw blijvertje.

Grensoverschrijdend gedrag! In een eerste reactie kwam de vraag op: is Hamas weer begonnen met het graven van tunnels onder de grens tussen Gaza en Israël? Of zijn de Amerikaanse special forces in Iran actief geworden? Dat lijken namelijk typische voorbeelden van grensoverschrijdend gedrag.

Maar neen, hoor: het heeft te maken met seksualiteit. Een aantal min of meer bekende mannen is/is misschien (schrappen wat niet past) zich te buiten gegaan aan overdreven en seksueel getinte avances, veelal gericht aan personen van het andere geslacht.

Op zich is daar uiteraard niets nieuws aan: mannen worden al eeuwen geacht vrouwen tot seksuele handelingen aan te sporen. Hoewel her en der toch gefluisterd wordt dat het er ook wel eens vaker omgekeerd aan toe gaat: vrouwen die mannen in de val lokken en daarbij seksuele uitingen niet uit de weg gaan. Hoe vaak hebben we niet gehoord dat een jongere, goed ogende dame een rijke man ‘aan de haak geslagen’ had? Dit soort dingen lijkt dus van alle tijden. Het is een geliefd thema in soapfilms. En gedrag dat morele of maatschappelijke grenzen overschrijdt is al evenzeer van alle tijden. Het was een favoriet thema in de literatuur. Maar nooit, zo lijkt het, ging dat alles gepaard met een zo fel al dan niet geveinsd collectief maatschappelijk afgrijzen voor zoiets ‘onaanvaardbaars’ van vandaag. Het lijkt dus te gaan om iets dat opgeklopt wordt. In het modieuze jargon: een hype.

Taboes

De onvolprezen Margaret Mead wist ons na haar jarenlange verblijf op Samoa te vertellen dat er onder vrouwen over onderwerpen wordt gesproken, waarover angstvallig wordt gezwegen als er mannen in de buurt zijn. ‘Taboes” noemde ze die onderwerpen. Het woord zelf is van Polynesische oorsprong. En ja hoor: zulke taboes zijn van alle tijden. Als vrouwen onder elkaar zijn, wordt vaak over andere onderwerpen geconverseerd dan onder mannen. Menig getrouwd man zucht na dertig jaar huwelijk dat hij “de vrouwen niet begrijpt”.

Er bestaat zoiets als een erotisch spanningsveld tussen de seksen. Dat is niet alleen seksueel getint. Het gaat veel ruimer. Mannelijke en vrouwelijke interesses sporen vaak niet, al is het vloeken in de politiek correcte kerk zoiets te durven schrijven.

Richard Rorty schreef dat wij allemaal in ons eigen vocabularium leven. Hij bedoelde daarmee dat ieder van ons een eigen levensverhaal heeft, waarvan de details alleen aan hem of haar bekend zijn – en soms zelfs dat laatste niet eens. Nu is er meer overeenstemming tussen de levensverhalen van vrouwen onderling dan tussen de levensverhalen van mannen en vrouwen – en omgekeerd.

We leven min of meer in overeenstemming met die levensverhalen, want inconsistentie valt moeilijk te verdragen. Sigmund Freud leerde ons dat seksualiteit en erotiek zeer krachtige dimensies zijn in het menselijk samenleven en dat onze samenleving doortrokken is van erotische energie. Gelijkaardige observaties deed Frans de Waal bij verschillende primatensoorten.

Erotiek en de lichamelijke versie daarvan, namelijk seksualiteit, is hoe dan ook een centrale dimensie van het menselijke sociale leven. Taboes of niet. Erotiek zuigt de aandacht als een magneet naar zich toe. Omdat erotiek en seksualiteit veel centraler staan dan nogal eens wordt erkend, is het een gevoelig, een ‘warm’ thema en daarom erg vatbaar voor processen van morele be- en veroordeling.

“Blote tieten”

Daar moeten we allemaal niet te flauw over doen, zoals de Vlaamse actrice Chris Lomme nog onlangs zei.

Maar Lomme zei er nog iets bij, en ook dat zullen sommigen niet zo graag horen: je moet niet met je blote tieten rondlopen, waarschuwde ze. Je moet het niet uitlokken, ook al moeten mannen hun poten thuishouden. Het streelt natuurlijk je ijdelheid als mannen je nafluiten. Kort voordien had de Franse actrice Cathérine Deneuve in een open brief al gezegd dat mannen het recht hebben om te flirten en contact te zoeken.

Ik vermoed dat beide dames, destijds mooie vrouwen en vandaag beide behoorlijk op leeftijd, de waarheid veel dichter benaderen dan vele ijveraars achter de MeToo-beweging.

Het leidt geen twijfel dat sommige mannen te ver gaan en zelfs chantage plegen. Het leidt evenmin twijfel dat die chantage door sommige vrouwen gretig beantwoord wordt. En het is evenmin aan twijfel onderhevig dat ook vrouwen chantage plegen. En zeer zeker zijn tal van avances ongepast.

Eidoch.

Ten eerste is het wel heel erg makkelijk iemands carrière te kraken door hem van “grensoverschrijdend gedrag” te beschuldigen. Pol Vandendriessche, bijvoorbeeld, heeft het ook meegemaakt. Gerecht noch rechtbank hebben de man ooit een strobreed in de weg gelegd, maar hij verspeelde wél elke kans op het burgemeesterschap van Brugge. Het probleem is dat wie beschuldigd wordt van fouten die in de sfeer van de taboes liggen, een odium over zich krijgt, een reputatie die moeilijk kwijt te raken is. De verdenking zélf behoort immers tot de erotische spanning. Vrouwen en mannen houden ervan die min of meer subtiele spanning in stand te houden en wie in zulk een net verstrikt zit, komt daar haast niet meer uit los.

Ten tweede: mensen zijn biochemische wezens. Sinds de Verlichting heeft men niet opgehouden te wijzen op de rationele kwaliteiten van de mens, maar de werkelijkheid gebiedt ons te erkennen dat het met die rationaliteit vaker dan gewenst niet veel soeps is. Een gezonde man kan het niet laten een vrouw die hem aanstaat met de ogen tenminste gedeeltelijk uit te kleden en een vrouw denkt stilletjes: “wat een mooie man!”. De hormonen spelen altijd op en de wetenschap zal nog lang zoekwerk moeten verrichten om ons haarfijn uit te leggen hoe de signaalmoleculen die men feromonen noemt precies werken. Maar werken doen ze!

Een grotere amplitude

Alles wat ik tot nog toe geschreven heb is sinds lang bekend. De lijst van erotisch getinte boekwerken uit de geschiedenis is eindeloos en je vindt zelfs sporen van erotiek in het verslag van Herodotos. Het libertinisme zoals men dat bij Markies De Sade vindt, laat zien hoe diep de erotiek en seksualiteit de ziel van de mens altijd heeft beroerd. Uiteindelijk is heel ons maatschappelijke leven gebouwd rondom de verhouding tussen mannen en vrouwen. Men vindt dat terug in de retoriek over het gezin. Het is allemaal zou oud als Methusalem.

Toch wekt de amplitude waarmee waarnemingen of bevindingen van dat zogeheten grensoverschrijdend gedrag vandaag de dag het publiek beroeren verwondering. Zulks doet denken dat niet ons menselijk gedrag is veranderd, maar wel de perceptie en de receptie ervan. Metoo en co zijn fenomenen van deze tijd en zouden zonder de omstandigheden van vandaag niet zo hoog ogen. Ze vormen inderdaad een hype.

Waarom is dat zo?

Sociale media

Een eerste punt is de opkomst van de sociale media. Sociale media zijn veel minder onschuldig dan de protagonisten ervan willen volhouden. Zelfs Facebook-chef Zuckerberg heeft dat onlangs toegegeven. Alain van Hiel noemt ze de echokamers van ons eigen groot gelijk. De likes zetten mensen ertoe aan zich bij de geuite mening aan te sluiten. Zodoende worden de oorspronkelijke sentimenten verder tot grotere hoogten opgezweept. Het gevolg is het extremer worden van de posities. De persoon die in het oog van de storm is beland, wordt vermalen: sociale media lijken vaak op een heuse lynchpartij.

Dat dit zo isn komt door ons kudde-instinct. Het opbouwen van een eigen mening is moeilijk. Dat vergt inspanning: lezen, nadenken, afstand nemen van wat je ziet of hoort. Zich aansluiten bij wat in een eerste opwelling goed klinkt, is veel makkelijker. En als je merkt dat je die mening met vele anderen deelt, ondersteunt dat je zelfzekerheid. Met velen tegelijk optreden, vergroot het veiligheidsgevoel. Freud schreef er ooit uitvoerig over: de algemene consensus is zoiets als de almachtige vader die zijn kinderen zorgzaam beschermt. Het Grote Gelijk in de media werkt als zo’n almachtige vader. Zo bekeken, gaat de opkomst van de sociale media in tegen de oproep van Imanuel Kant: sapere aude: durf zélf te denken!

Tegelijk met het extreem worden van de standpunten neemt ook de eenzijdigheid toe. De argumentatie wordt schimmiger en armer. Extreme standpunten verdragen immers geen genuanceerde discussie. Meer nog: die eenzijdigheid dringt door tot in de klassieke media. Ook journalisten zijn immers niet ongevoelig voor wat op sociale media rondwaart. Zodoende krijgen zij de indruk dat wat op die sociale media als een storm over het volk lijkt te razen ook echt overeenstemt met werkelijke wervelwinden in de concrete werkelijkheid van het ware sociale leven. Sociale media kunnen op die manier de (on)partijdigheid van de klassieke media ernstig aantasten.

Die sociale media zijn van relatief recente datum. Daarom kunnen ze pas in onze dagen voluit doorwerken.

Wegvallen van erotische taboes

Een tweede element is het wegsmelten van traditionele erotische taboes. Taboes bestaan nog steeds, maar ze nemen een andere vorm aan en hebben deels een andere inhoud. Ze hebben te maken met de onderwerpen van het politiek correct denken: je mag een aantal dingen niet zeggen, sommige woorden niet uitspreken en sommige ideeën liefst ook niet denken.

Tegelijk zijn we op seksueel gebied vrijer geworden – of we geloven dat toch zelf. De uitvinding van de pil en de seksuele revolutie van de jaren zestig van vorige eeuw zijn daar mede debet aan. Meisjes liepen toen in korte rokjes rond en men fluistert dat de studentenopstand in Nanterre, in 1968, begonnen is toen het rectoraat de mannelijke studenten verbood de slaapzalen van de meisjes te frequenteren.

Precies omdat de seksualiteit als sinds mensenheugenis in zowat alle culturen een heel bijzonder onderwerp was en voorwerp van zowat overal in alle verscheidenheid voorkomend verhullend gedrag, werd de bevrijding ervan als een geweldige overwinning onthaald. Van dan af wou niemand nog de klok terugdraaien.

Het valt er dan ook aan te merken: seks is overal. Erotiek en seks zijn niet langer een verboden onderwerp dat uit het openbare leven wordt gebannen: het is een onderwerp van elke dag, doch is daardoor tegelijk voorwerp van openbare moraliteit geworden, ook al worden we er haast mee rond de oren geslagen. Een hype kan niet in de verborgenheid ontstaan.

Een extraatje: Arabische vrouwen worden geacht zich voldoende te bedekken om het lichaam aan de wellustige blikken van begerige mannen te onttrekken. Dat is ook belangrijk omdat de man de buit graag voor zich houdt. Maar binnenskamers wordt een Arabische vrouw geacht warmbloedig en virulent te zijn. Uit islamlanden afkomstige jongeren zijn dan ook ten prooi aan grote verwarring als ze de vrijpostigheid in kleding en gedrag van westerse vrouwen te zien krijgen. In hun eigen wereld zijn de oude taboes nog helemaal niet weggesmolten en vaak is hun enige verweer tegen deze plotse onthullingen er een van terugdeinzen – of van misprijzen voor ‘losbandige’ vrouwen.

Deze jonge kerels lopen over van het testosteron en ‘grensoverschrijdend gedrag’ is in die omstandigheden niet verwonderlijk, zeker niet als de dames de waarschuwingen van Lomme veronachtzamen.

In de autochtone wereld zit inmiddels de reclame vol erotisch getinte boodschappen. Automerken sieren hun stand op het autosalon op met de aanwezigheid van schaars geklede dames. Vele filmen schijnen niet te kunnen zonder nauwelijks verhullende erotiek, enzovoorts. “Uit het oog, uit het hart” is in dit geval wellicht niet helemaal correct, maar “in het oog, in het hart” is dat zeker wel. Ziedaar waarom zich rond seks een hype kan vormen.

Het zondebokmechanisme

Het derde punt richt zich rechtstreeks op het lot van de slachtoffers, dat wil zeggen van de lieden die van ongewenst erotisch gedrag worden beschuldigd. Ik zei reeds dat wie in het oog van de storm terecht is gekomen, daar vaak niet meer uitraakt en een kruis mag plaatsen over zijn carrière. De hele meute vliegt hem op de hals, als een troep aasgieren die zich op een kadaver storten. Ook hier weer speelt het deelgenootschap van de groep een essentiële rol: wie tot de groep behoort die de klappen uitdeelt, is zelf buiten gevaar. Het is één van de factoren die sociale media gevaarlijk maken.

Maar er is iets meer aan de hand.

Een menselijke groep voelt de behoefte zichzelf op gezette tijden te zuiveren van de fouten van het verleden. Mensen voelen de behoefte om opnieuw te kunnen beginnen, met een schone lei. Iedereen herinnert zich de katholieke biecht, die van een individuele boetetocht evolueerde tot een biechtviering en vervolgens vrijwel helemaal verdween.

Dat is op twee manieren interessant.

Ten eerste omdat deze biecht een model vormt.

Ten tweede omdat de weggevallen zuivering compensatie behoeft.

De traditionele katholieke biecht was – en is – het prototype van de rituele zuivering. Door zijn zonden op te biechten en daarvoor vergeving te vragen, kon de boeteling zich ontheven voelen van de last die zijn zonden op hem legden. Voortaan kon hij met recht en reden weer onder de niet-zondige mensen komen. Deze zuivering was een rituele zuivering. Dat wil zeggen dat ze op de voorgeschreven manier moest verlopen en gepaard ging met een vorm van boetedoening, veelal onder de vorm van een penitentie, opgelegd door de biechtvader. De zondaar kocht zichzelf dus vrij van de last die hij door zijn zonden op zich had gelaten.

Nu is die rituele zuivering in het katholieke christendom een individueel gebeuren. Maar in vele oudere culturen werd veel aandacht geschonken aan het eeuwige ritme van de zichzelf steeds weer herhalende kosmologische evolutie, die niet alleen individuele mensen doch ook de hele gemeenschap in haar bewegingen gevangen hield. Om hierin een gerechtigde plaats te behouden moest dus de héle gemeenschap periodiek gezuiverd worden om zo gerechtigd te zijn weer deel te nemen aan de wentelingen van het rad van de eeuwige wederkeer. Daarom werd in vele gemeenschappen ritueel een bok belezen en beladen met de collectieve zonden van de gemeenschap, waarna die bok vervolgens de woestijn in werd gejaagd. Tegelijk konden individuen zich ontlast voelen. Dit is het oeroude ritueel van de zondebok, waarover René Girard, onder anderen, uitvoerig heeft geschreven.

Welnu: het lijkt er heel sterk op dat bewegingen zoals Metoo een soort moderne herhaling van dat zondebokmechanisme zijn. Iemand wordt tot zondebok verklaard. Dat kan omdat hij door zijn grensoverschrijdend gedrag blijk gegeven heeft van grote, onaanvaardbare zondigheid op een gebied dan door de aard van de tijd gevoelig ligt. Als collectieve verlossing wordt de sukkelaar die de rol van zondebok op zich geladen kreeg door hele gemeenschap beladen met de afgrijselijke zondigheid, vervolgens ‘gedemoniseerd’ – letterlijk : tot een demon verklaard, die men dus ten stelligste moet mijden of zelfs trachten te vernietigen – terwijl intussen de groep die de sukkelaar figuurlijk de woestijn injaagt, zichzelf wijs kan maken zelf zich buiten de rode zone te bevinden. Op deze wijze ‘biecht’ men zijn eigen fouten op en zuivert men collectief zichzelf, zodat de zuivering die door het wegvallen van de katholieke biecht wegviel, nu gecompenseerd wordt. Het aloude collectieve zondebokmechanisme heeft een nieuwe vormgeving gevonden in een gevoelige levenssfeer die door de hedendaagse tijd tot extraordinaire proporties werd opgeblazen en uit zijn oorspronkelijke context werd gerukt.

 

Of: hoe ook de moderne mens van de sociale media opgenomen blijft in oeroude gedragspatronen. En de hype van het grensoverschrijdend gedrag is daar een mooie illustratie van.

 

Uw dwarsligger